Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 27 maja 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku – Wydział V Cywilny

w składzie:

Przewodniczący:	SSA Roman Kowalkowski
Sędziowie:	SA Maria Sokołowska (spr.) SO del. Jakub Rusiński
Protokolant:	st. sekr. sąd. Magdalena Tobiasz - Ignatowicz

po rozpoznaniu w dniu 13 maja 2014 r. w Gdańsku na rozprawie

sprawy z powództwa K. N. (1) i K. N. (2)

przeciwko S. M. i B. M.

z udziałem interwenienta ubocznego po stronie pozwanej A. J.

o ustalenie

na skutek apelacji pozwanych

od wyroku Sądu Okręgowego w B.

z dnia 22 października 2013 r. sygn. akt I C 99/13

I.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że powództwo oddala i zasądza solidarnie od powodów na rzecz pozwanych solidarnie kwotę 3.617 (trzy tysiące sześćset siedemnaście) złotych tytułem zwrotu kosztów procesu;

II.  zasądza solidarnie od powodów na rzecz pozwanych solidarnie kwotę 12.700 (dwanaście tysięcy siedemset) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego

III.  zasądza solidarnie od powodów na rzecz interwenienta ubocznego A. J. kwotę 5.617 (pięć tysięcy sześćset siedemnaście) złotych tytułem zwrotu kosztów interwencji.

Na oryginale właściwe podpisy

Sygn. akt V ACa 29/14

UZASADNIENIE

Powodowie K. N. (2) i K. N. (1) wnieśli o ustalenie, że pozwani B. M. i S. M., którzy nabyli w dniu (...) własność nieruchomości położonej w O., stanowiącej niezabudowaną działkę o obszarze 6.389 m ^{(( 2))}, o numerze (...), dla której Sąd Rejonowy B. (...)prowadzi księgę wieczystą KW (...), są zobowiązani wobec powodów K. N. (2) i K. N. (1) w zakresie obowiązku rzeczowego wynikającego z umowy przyrzeczonej, ujętej w wyroku Sądu Okręgowego w B. (...)z dnia 4 kwietnia 2012r. (sygn. akt (...)na mocy której Sąd zobowiązał pozwaną T. B. do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na powodów K. N. (2) i K. N. (1) własność nieruchomości położonej w O., stanowiącej niezabudowaną działkę o obszarze 6.389 m ^{(( 2))}, o numerze (...), dla której Sąd Rejonowy w B. (...) prowadzi księgę wieczystą KW (...), za kwotę 200.000 zł oraz o zasądzenie od pozwanych na rzecz powodów kosztów sądowych.

W uzasadnieniu pozwu powodowie podali, że w dniu 31 stycznia 2011r. wnieśli pozew przeciwko T. B. o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na rzecz powodów własności przedmiotowej nieruchomości w sprawie (...). O toczącym się procesie zostało wpisane ostrzeżenie do księgi wieczystej i wyrok uwzględniający powództwo w sprawie o sygn. akt (...), wydany w dniu 4 kwietnia 2012r. stał się prawomocny. Zdaniem powodów, w niniejszej sprawie ma zastosowanie przepis art. 192 pkt 3 k.p.c. Na poparcie swego stanowiska powołali się na treść uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2010r. III CZP 38/10, OSNC 1/2011. Powodowie wskazali, że powództwo przeciwko T. B. w sprawie (...) zostało wniesione w dniu 31 stycznia 2011r. Pozwana T. B. wdała się w spór poprzez merytoryczne ustosunkowanie się do powództwa -w zażaleniu na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia powództwa, z dnia 25 lutego 2011r. Pomimo istniejącego wpisu w księdze wieczystej T. B. i T. J. (1) dokonały zgodnego działu spadku, w wyniku którego działka, która była przedmiotem umowy przedwstępnej z powodami- postanowieniem Sądu Rejonowego w B. z dnia 18 marca 2011r., sygn, akt (...)stała się własnością T. J. (1), która następnie sprzedała sporną nieruchomość pozwanym B. M. i S. M.. Zdaniem powodów zarówno czynność działu spadku pomiędzy T. B. i T. J. (1) jak i umowa sprzedaży nieruchomości dokonana pomiędzy T. J. (1) a B. i S. M. zostały dokonane po wpisie do księgi wieczystej KW (...) ostrzeżenia o toczącym się postępowaniu, w sprawie (...) o zobowiązanie T. B. do złożenia oświadczenia woli wynikającego z umowy przedwstępnej, zawartej z K. N. (2) i K. N. (1), co wyłącza dobrą wiarę po stronie pozwanych. Powodowie wskazali, że pomimo korzystnego dla nich wyroku w sprawie (...), do wpisania powodów do księgi wieczystej spornej nieruchomości- konieczne jest wykazanie następstwa prawnego od osób aktualnie wpisanych, tj. małżonków M., co jest możliwe jedynie poprzez niniejsze powództwo o ustalenie.

W odpowiedzi na pozew pozwani B. M. i S. M. wnieśli o oddalenie powództwa. Pozwani zarzucili brak po stronie powodowej interesu prawnego, albowiem w przedmiotowej sprawie nie istnieje obiektywna niepewność co do stanu prawnego lub prawa, która uzasadniałaby prowadzenie postępowania. Zdaniem pozwanych wyrok Sądu Okręgowego B. z dnia 4 kwietnia 2012r. w sprawie o sygn. (...), został wydany w oparciu o nieważną przedwstępną umowę sprzedaży, zawartą pomiędzy T. B. i powodami, w sytuacji gdy T. B. nie była właścicielką tej nieruchomości i nie miała prawa nią rozporządzać. Pozwani wskazali, że wyrok na którym powodowie opierają swoje powództwo jest bezskuteczny i niewykonalny, a T. B. nie mogła zbyć na rzecz powodów nieruchomości, która nigdy nie była jej wyłączną własnością, a w dacie wyrokowania przez Sąd Okręgowy w B., w sprawie (...) prawo własności przysługiwało wyłącznie T. J. (1). Ustalona linia orzecznictwa wskazuje, iż nie istnieje interes prawny powoda w wytoczeniu powództwa na podstawie art. 189 k.p.c, kiedy realnie możliwym jest uzyskanie ochrony lub usunięcia stanu niepewności w inny sposób i w ocenie pozwanych, takim powództwem jest powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Według pozwanych, wyrok wydany w niniejszej sprawie, zgodny z żądaniem, nie usunie tej niepewności a powodowie i tak zmuszeni będą do wniesienia przez nich powództwa na podstawie art. 10 u.k.w.h. Pozwani wskazali również, iż nieprawdziwe są twierdzenia powodów, że w trakcie sprawy(...), T. B. zbyła działkę (...) oraz, że wdała się w spór co do istoty sprawy, albowiem T. B. nigdy nie była właścicielką nieruchomości, a możliwość zastosowania art. 192 pkt 3 k.p.c. następuje w momencie doręczenia odpisu pozwu, co nastąpiło dopiero w czerwcu 2011r. Pozwani podnieśli, że przedwstępna umowa sprzedaży nieruchomości, zawarta pomiędzy powodami a T. B. była nieważna i wyrok w sprawie(...)niewykonalny.

Powodowie pismem procesowym z dnia 27 września 2013r. sprecyzowali roszczenie pozwu poprzez określenie rodzaju współwłasności, która miałaby przysługiwać nabywcom nieruchomości, tj. powodom zgodnie z treścią orzeczenia Sądu Okręgowego w B. w sprawie (...).

Wyrokiem z dnia 22 października 2013r. Sąd Okręgowy w B. ustalił, że pozwani B. M. i S. M., którzy nabyli w dniu (...) własność nieruchomości położonej w O., stanowiącą niezabudowaną nieruchomość położoną w O., dla której Sąd Rejonowy w B. (...)prowadzi księgę wieczystą KW (...), są zobowiązani wobec powodów K. N. (2) i K. N. (1), pozostających w ustawowej wspólności majątkowej, w zakresie obowiązku rzeczowego wynikającego z umowy przyrzeczonej, ujętej w wyroku Sądu Okręgowego w B. (...)z dnia 1 kwietnia 2012r. sygn. akt (...), na mocy którego Sąd zobowiązał pozwaną T. B. do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na powodów własności nieruchomości położonej w O., stanowiącej niezabudowaną działkę o obszarze 6.389 m ^{(( 2))} o numerze (...), dla której Sad Rejonowy w B. (...)prowadzi księgę wieczystą KW (...), za kwotę 200.000 zł, przy czym powodom przysługuje współwłasność łączna nabytej nieruchomości wynikająca z ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej. Nadto Sąd zasądził od pozwanych solidarnie na rzecz powodów, kwotę 13.617 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Sąd ten ustalił, iż w dniu 29 września 2010r. T. B. zawarła z powodami przedwstępną umowę sprzedaży niezabudowanej działki o obszarze ok. 6400 m ², która powstanie w wyniku podziału działki numer (...), wchodzącej w skład nieruchomości wpisanej w księdze wieczystej KW nr (...), za cenę 200.000 zł. Strony zobowiązały się do zawarcia umowy przyrzeczonej do dnia 31 stycznia 2011r.

W dniu 31 stycznia 2011r. pełnomocnik T. A. S. odmówiła sprzedaży udziału w przedmiotowej nieruchomości powodom.

W tym samym dniu, tj. 31 stycznia 2011r. powodowie wnieśli do Sądu Okręgowego w B. powództwo przeciwko T. B. o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na rzecz powodów własności nieruchomości wraz z wnioskiem o zabezpieczenie powództwa poprzez dokonanie wpisu w dziale III księgi wieczystej nr (...) ostrzeżenia o toczącym się postępowaniu. T. B. wniosła do Sądu Apelacyjnego w G.zażalenie na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia roszczenia powodów, które zostało oddalone postanowieniem Sądu Apelacyjnego wG.z dnia 27 kwietnia 20l1r.

Postanowieniem z dnia 24 lutego 2011r. (prawomocnym z dniem 18 marca 2011r.) Sąd Rejonowy w B. w sprawie o sygn. akt (...)dokonał działu spadku po E. B. (1), na mocy którego przedmiotowa nieruchomość stała się wyłączną własnością T. J. (1). W dniu (...) T. J. (1) zawarła z pozwanymi umowę sprzedaży przedmiotowej nieruchomości.

Wyrokiem z dnia 4 kwietnia 2012r. Sąd Okręgowy w B. w sprawie o sygn. akt (...), z powództwa K. N. (1) i K. N. (2) przeciwko T. B., zobowiązał pozwaną do złożenia oświadczenia woli następującej treści: (...)Wyrok stał się prawomocny z dniem 25 kwietnia 2012r.

Po uzyskaniu korzystnego wyroku powodowie podjęli działania w celu jego realizacji poprzez złożenie wniosku o wpisanie ich w dziale II księgi wieczystej KW nr (...) jako współwłaścicieli nieruchomości. Wniosek o wpis postanowieniem Sądu z dnia 22.06.2012r. został oddalony. Również prawomocnie został oddalony wniosek powodów o udzielenie zabezpieczenia poprzez nakazanie wpisania w księdze wieczystej ostrzeżenia o toczącym się postępowaniu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.

Postanowieniem z dnia 22 stycznia 2013r. Sąd Okręgowy w B. zabezpieczył roszczenie powodów w niniejszej sprawie poprzez nakazanie wpisania do księgi wieczystej nr K.W (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w (...)ostrzeżenia o toczącym się postępowaniu. Postanowienie stało się prawomocne na skutek oddalenia przez Sąd Apelacyjny w G. zażalenia obowiązanych.

Sąd Okręgowy zważył, iż niniejsza sprawa jest sporem o prawo, o ustalenie czy pozwani są zobowiązani wobec powodów w zakresie obowiązku rzeczowego wynikającego z umowy przyrzeczonej, ujętej w prawomocnym wyroku Sądu Okręgowego w B. z dnia 4 kwietnia 2012r., w sprawie o sygn. akt (...).

Wskazał Sąd Okręgowy, że zgodnie z treścią art. 64 k.c. prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie. Nabycie własności nieruchomości w wyniku wydania prawomocnego orzeczenia zastępującego oświadczenie woli ma charakter pochodny i ocena dopuszczalności dokonania wpisu do księgi wieczystej na podstawie takiego orzeczenia sądu zależy

od tego, czy osoba zobowiązana przez sąd do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu własności nieruchomości na powodów jest wpisana w dziale II księgi wieczystej, lub czy wykazano następstwo prawne tej osoby po wpisanym właścicielu.

W niniejszej sprawie powodowie, pomimo uzyskania orzeczenia zastępującego oświadczenie woli, nie mogą uzyskać wpisu w dziale II księgi wieczystej, albowiem nie są następcami prawnymi obecnych właścicieli- pozwanych. Wobec powyższego, Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska strony pozwanej, iż powodowie nie mają interesu prawnego w wytoczeniu niniejszego powództwa, opartego o treść art. 189 k.p.c. W ocenie tego Sądu, udzielenie ochrony w drodze powództwa o ustalenie z art. 189 k.p.c. ma na celu wyjaśnienie stanu prawnego wówczas, kiedy jest to uzasadnione istniejącymi wątpliwościami i obiektywnie potrzebne, a taka sytuacja występuje w niniejszej sprawie. Powodowie pomimo uzyskania korzystnego dla siebie wyroku Sądu Okręgowego w B. z dnia 4 kwietnia 2012r., w sprawie o sygn. akt (...), nie mogą dokonać wpisu własności w księdze wieczystej, w której figurują pozwani- osoby inne, niż strona zobowiązana w orzeczeniu w sprawie (...). Wytaczając niniejsze powództwo o ustalenie powodowie oparli treść żądania pozwu o uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2010r., III CZP 38/10, OSNC 2011/1/3, LEX nr 578585, w której orzeczono, że „wyrok stwierdzający zawarcie umowy nie stanowi tytułu uprawniającego do windykacji nieruchomości, a jego treść nie jest także wystarczającą podstawą wpisu własności w księdze wieczystej, w której figuruje inna osoba, niż strona zobowiązana w orzeczeniu. Drogą realizacji takiego wyroku w stosunku do nabywców nie jest postępowanie przewidziane w art. 788 § 1 k.p.c, wierzyciel może natomiast skorzystać z drogi procesu o ustalenie, że zobowiązanym wobec niego w zakresie obowiązku rzeczowego wynikającego z umowy przyrzeczonej ujętej w wyroku jest nabywca rzeczy lub wytoczyć powództwo o wydanie nieruchomości".

Nadto Sąd I instancji powołał się na stanowisko Sądu Apelacyjnego w G., który rozpatrując zażalenie pozwanych na postanowienie Sądu Okręgowego w B. w przedmiocie udzielenia zabezpieczenia w niniejszej sprawie, postanowieniem z dnia 28 czerwca 2013r., sygn. akt (...)-oddalił zażalenie wskazując, iż roszczenie powodów zostało uprawdopodobnione, a nadto Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Najwyższego zaprezentowane w uchwale z dnia 17 czerwca 2010r. III CZP 38/10, będące podstawą niniejszego powództwa. Sąd Apelacyjny także dostrzegł, iż z inicjatywy powodów toczyło się wiele postępowań, w tym o zobowiązanie strony umowy przedwstępnej do złożenia oświadczenia woli, o dokonanie wpisu prawa własności do księgi wieczystej, czy też o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym i w świetle powołanej wyżej uchwały Sądu Najwyższego, a także podjętych przez powodów działań procesowych- mniejsze powództwo jest jedyną możliwością realizacji żądań powodów.

Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska strony pozwanej, iż nie może mieć zastosowania art. 192 pkt 3 k.p.c. Zgodnie bowiem z treścią tego przepisu z chwilą doręczenia pozwu zbycie w toku sprawy rzeczy lub prawa, objętych sporem, nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy. Przez „zbycie" w ujęciu art. 192 pkt 3 k.p.c. należy rozumieć zarówno zbycie będące następstwem czynności prawnej dokonanej przez stronę w toku procesu jak i wszelkie inne wypadki przejścia własności lub prawa w wyniku innych zdarzeń lub z mocy ustawy. Zbycie przedmiotu umowy, tj. działki o nr (...) położonej w O., nastąpiło w wyniku działu spadku dokonanego postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 24 lutego 2011r., na mocy którego prawo własności przedmiotowej nieruchomości przypadło w całości T. J. (2), która następnie zbyła nieruchomość w drodze umowy sprzedaży zawartej z pozwanymi. Zdaniem tego Sądu dla zastosowania art. 192 pkt 3 k.p.c. nie mają też znaczenia zmiany podmiotowe po stronie pozwanych podczas toczącego się procesu przed Sądem Okręgowym w B. w sprawie (...), tj, wstąpienie T. J. (2) za pozwaną T. B., albowiem decydujące znaczenie dla zastosowania wskazanego przepisu ma wcześniejsze zbycie nieruchomości przez T. B.. Mając na uwadze treść uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2010r., III CZP 3 8/10, Sąd I instancji uznał, że na nabywcę rzeczy, tj. pozwanych przechodzi obowiązek zadośćuczynienia skutkowi rzeczowemu wynikającemu z umowy przyrzeczonej, potwierdzonej prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w B., w sprawie (...) pozwani nie mogą kwestionować faktu skutecznego zawarcia umowy przyrzeczonej.

Sąd Okręgowy podkreślił, iż najistotniejsze znaczenie dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy ma moc wiążąca prawomocnego orzeczenia Sądu Okręgowego w B. z dnia 4 kwietnia 2012r., w sprawie o sygn. akt (...), które uprawomocniło się z dniem 25 kwietnia 2012r. i na mocy art. 365§ 1 k.p.c. wiąże zarówno Sąd jak i strony postępowania. Związanie treścią prawomocnego wyroku oznacza nakaz przyjmowania przez wszystkie podmioty wymienione w tym przepisie, a więc także sądy, że w objętej orzeczeniem prawomocnym sytuacji faktycznej stan prawny przedstawiał się tak, jak to wynika z sentencji wiążącego orzeczenia. Wyrazem statuowanej tym przepisem prawomocności materialnej orzeczenia jest konieczność brania jej pod uwagę w kolejnym postępowaniu, w którym pojawia się dana kwestia, która nie może już podlegać ponownemu badaniu. Sąd Okręgowy uznał zatem, że jest związany treścią prawomocnego orzeczenia Sądu Okręgowego w B., wydanego w sprawie(...) i nie jest możliwym kwestionowanie ważności umowy przedwstępnej zawartej pomiędzy T. B. a powodami, będącej podstawą wydania powyższego orzeczenia. Wskazał przy tym, że w sytuacji, gdy zachodzi związanie prawomocnym orzeczeniem sądu i ustaleniami faktycznymi, które legły u jego podstaw, niedopuszczalne jest w innej sprawie o innym przedmiocie, dokonywanie ustaleń i ocen prawnych, sprzecznych z prawomocnie osądzoną sprawą. Rozstrzygnięcie zawarte w prawomocnym orzeczeniu stwarza stan prawny taki, jaki z niego wynika. Zdaniem Sądu I instancji konsekwencją mocy wiążącej orzeczenia Sądu Okręgowego w B., w sprawie o sygnaturze akt (...) jest przyjęcie, że T. B. zawarła z powodami ważną umowę przedwstępną nieruchomości, a późniejsze zbycie nieruchomości na rzecz T. J. (1), a następnie pozwanych powoduje, że zobowiązanymi w zakresie obowiązku rzeczowego, wynikającego z umowy przyrzeczonej ujętej we wskazanym wyżej wyroku- są pozwani.

W dalszych rozważaniach Sąd Okręgowy wyraził pogląd, że ponieważ prawomocny wyrok z dnia 4 kwietnia 2012r., w sprawie (...) ma moc wiążącą i do dokonania wpisu w księdze wieczystej niezbędne jest wykazanie następstwa prawnego od osób aktualnie wpisanych jako właściciele nieruchomości, tj. od pozwanych B. i S. M., należało orzec jak w punkcie pierwszym sentencji wyroku, doprecyzowując żądanie powodów co do charakteru współwłasności przysługującej nabywcom.

We wniesionej apelacji pozwani S. M. i B. M. zaskarżyli wyrok Sądu Okręgowego w całości domagając się jego zmiany poprzez oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu, ewentualnie uchylenia tego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.

Skarżący zarzucili:

1.  naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 192 pkt. 3 kpc, które miało wpływ na treść orzeczenia, poprzez błędne jego zastosowanie, polegające na tym, że Sąd wywiódł obowiązek rzeczowy pozwanych na podstawie art. 192 pkt 3 kpc, podczas gdy przepis ten nie ma zastosowania poprzez art. 13 § 2 kpc w postępowaniu nieprocesowym w przedmiocie zniesienia współwłasności ze względu na to, że wydanie w tego rodzaju sprawach orzeczenia nie korzysta z rozszerzonej powagi rzeczy osądzonej będącej podłożem regulacji przewidzianej w art. 192 pkt 3 kpc;

2.  naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 192 pkt 3 kpc, które miało wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia, poprzez błędne jego zastosowanie, polegające na przyjęciu, iż przedmiotowa nieruchomość została zbyta (postępowanie o dział spadku) w toku sprawy objętej sporem, podczas gdy pozew został złożony w dniu 31 stycznia 2011r., a jego doręczenie stronie pozwanej nastąpiło w czerwcu 2011r., z czego jednoznacznie wynika, iż spór został wszczęty właśnie w czerwcu 2011r. i od tego momentu może mieć zastosowanie art. 192 pkt 3 kpc, a jakiekolwiek działanie podjęte do chwili wszczęcia sporu, tj. do czerwca 2011r. nie powoduje, iż są to działania podjęte w toku sprawy (brak zawisłości sporu);

3.  naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 192 pkt 3 kpc, które miało wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia, poprzez błędne jego zastosowanie, polegające na przyjęciu, iż pozwani nabyli przedmiotową nieruchomość w warunkach art. 192 pkt 3 kpc, co nie miało miejsca;

4.  naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 189 kpc, które miało wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia, poprzez jego błędną wykładnię, polegające na przyjęciu, iż powodowie mają interes prawny w przedmiotowym postępowaniu, podczas gdy w danym stanie faktycznym i prawnym ochrona przewidziana w art. 189 kpc nie znajduje zastosowania do powodów;

5.  naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 232 kpc w zw. z 6 kc, które miało wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia, poprzez jego niezastosowanie, polegające na błędnym przyjęciu, iż powodowie wywiedli swój interes prawny w przedmiotowym postępowaniu, podczas gdy ich interes prawny nie został udowodniony, zgodnie z w/w przepisami, a nadto pozwani wykazali, iż brak jest po stronie powodowej takiego interesu;

6.  naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 328 § 2 kpc, które miało wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia, poprzez jego niezastosowanie, polegające na nie wskazaniu przez Sąd I instancji faktów, które uznał za udowodnione w przedmiotowej sprawie oraz przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności. Nie jest wskazaniem takim stwierdzenie, że jedne dowody są wiarygodne, a inne nie, bez uzasadnienia takiego stanowiska na podstawie zebranego w sprawie materiału dowodowego. Nadto Sąd poza podaniem podstawy prawnej – art. 192 pkt 3 kpc nie uzasadnił wyroku ani w zakresie stanu faktycznego, ani prawnego sprawy w sposób, który by zastosowanie tego przepisu uzasadniał;

7.  naruszenie przepisów postępowania tj. art. 328 § 2 kpc, które miało wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia, poprzez jego niezastosowanie, polegające na nie wskazaniu przez Sąd I instancji z treścią jakich dokumentów przedłożonych do akt sprawy zeznania pozwanych oraz świadków A. J. i R. M. są sprzeczne, co w konsekwencji uniemożliwia prawidłową kontrolę instancyjną;

8.  naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 365 § 1 kpc w zw. z art. 366 kpc, które miało wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia, poprzez błędne zastosowanie polegające na wadliwym uznaniu, że prawomocny wyrok Sądu Okręgowego w B. z dnia 4 kwietnia 2012r., sygn. akt (...) wiąże pozwanych na zasadzie rozszerzonej prawomocności, a także na błędnej wykładni tego przepisu, polegającej na ustaleniu, iż poglądy prawne, motywy oraz ustalenia faktyczne zawarte w uzasadnieniu prawomocnego rozstrzygnięcia mają moc wiążącą, podczas gdy Sąd przy wydaniu wyroku nie jest związany ani ustaleniami faktycznymi poczynionymi w innej sprawie, ani poglądami prawnymi wyrażonymi w uzasadnieniu zapadłego w niej wyroku. W związku z powyższym Sąd winien był dokonać ustaleń dotyczących ważności i skuteczności oraz wykonalności umowy przedwstępnej zawartej między T. B., a powodami na podstawie wniosku złożonego przez pozwanych;

9.  naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 365 § kpc w zw. z art. 45 Konstytucji i art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, które miało wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia, poprzez błędną wykładnię, polegającą na objęciu skutkami prawomocnego rozstrzygnięcia osób trzecich, które nie będąc stronami procesu nie mają możliwości obrony swych praw i nie powinny być obciążane konsekwencjami podjętego w nim rozstrzygnięcia, gdyż takie szerokie obejmowanie osób trzecich skutkami orzeczeń wydanych w postępowaniach prowadzonych bez ich udziału godzi w wynikające z w/w przepisów prawo do rzetelnego procesu.

10.  Sprzeczność ustaleń Sądu z zebranym w sprawie materiałem dowodowym, poprzez przyjęcie, iż pełnomocnik T. B. odmówił sprzedaży udziału w przedmiotowej nieruchomości powodom, podczas gdy powodowie nigdy nie domagali się od T. B. zbycia na jej rzecz udziału w przedmiotowej nieruchomości, a nadto

- przedmiotem nieważnej umowy zawartej między T. B., a powodami był przedmiot wchodzący w masę spadkową po E. B. (1), a nie jak utrzymuje Sąd, udział w nieruchomości

- przyczyną nie dojścia do skutku umowy między T. B. a powodami była niemożność rozporządzania przez nią przedmiotem wchodzącym w masę spadkową

11. sprzeczność ustaleń Sądu z zebranym w sprawie materiałem dowodowym, poprzez przyjęcie, iż powodem nie uzyskania wpisu w dziale II księgi wieczystej przez powodów jest fakt, iż nie są oni następcami prawnymi obecnych właścicieli (pozwanych), podczas powodom odmówiono dokonania w/w wpisu, gdyż wywodzą swoje prawa od T. B., która nigdy nie była właścicielem przedmiotowej nieruchomości;

12. sprzeczność ustaleń Sąd z zebranym w sprawie materiałem dowodowym, poprzez przyjęcie, iż z inicjatywy powodów toczyło się postępowanie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, podczas gdy takie postępowanie nigdy nie zostało przez powodów wszczęte, a tym samym powództwo w przedmiotowej sprawie winno zostać oddalone, gdyż brak jest interesu prawnego po stronie powodów;

13. sprzeczność ustaleń Sądu z zebranym w sprawie materiałem dowodowym, poprzez dokonanie następujących ustaleń:

- Sąd błędnie ustalił, że pełnomocnik T. B. w dniu (...) odmówiła sprzedaży udziału w przedmiotowej nieruchomości. Pełnomocnik powodów nie chciał w dniu (...)nabyć od T. B. udziału w przedmiocie należącym do spadku, ale chciał nabyć udział w jej spadku. Powodowie nie mieli zawartej z T. B. przedwstępnej umowy sprzedaży udziału w spadku, wobec czego nie mogli się domagać od T. B., aby im udział w spadku sprzedała,

- Sąd Okręgowy w B. ustalił błędnie, że T. B. była właścicielką działki (...), co jest sprzeczne z zebranym w sprawie materiałem dowodowym, z którego wynika, iż T. B. nigdy nie była właścicielką tej działki. Do dnia 18 marca 2011r. była współwłaścicielką tej działki w ½ części wspólnie z T. J. (1),

- Sąd Okręgowy w B. błędnie ustalił, że T. B. zbyła w toku sprawy (...) tj. pomiędzy 15 czerwca 2011r. i 4 kwietnia 2012r. działkę (...) na rzecz T. J. (1), mimo, że materiał dowodowy zebrany w sprawie dowodzi, że T. B. nigdy nie zbyła prawa własności działki (...), nie będąc nigdy jej właścicielką;

14. istotne braki w ustaleniach faktycznych Sądu polegające na nieustaleniu, poprzez pominięcie dowodów znajdujących się w aktach sprawy, że:

- T. B. nigdy nie była właścicielką działki (...) położonej w O.

- sprawa (...) zawisła w dniu 15 czerwca 2011r., bo w tym dniu T. B. otrzymała pozew w tej sprawie

- T. B. w sprawie (...) była pozwaną do dnia 12 października 2011r. Na rozprawie w tym dniu Sąd na wniosek powodów i przy braku sprzeciwu pełnomocnika T. B. dopozwał w jej miejsce właścicielkę działki (...) T. J. (1)

- Sąd nie ustalił, że z chwilą, gdy w dniu 12 października 2011r. w miejsce pozwanej T. B. wstąpiła T. J. (1) postępowanie w sprawie (...) zostało wobec T. B. umorzone ex lege i zabezpieczenie udzielone powodom przeciwko T. B. w sprawie (...) upadło z mocy prawa na podstawie art. 744 § 1 kpc

- Sąd nie ustalił, że w dniu 4 kwietnia 2012r. na rozprawie w sprawie (...) jedyną pozwaną była T. J. (1). T. B. w tym procesie nie brała udziału

- Sąd nie ustalił, że w dniu 4 kwietnia 2012 roku powodowie wnieśli o ponowne dopozwanie, pozwanej T. J. (1) T. B., na co pełnomocnik T. B. nie wyraził zgody

- Sąd nie ustalił, że w dniu 4 kwietnia 2012r. w sprawie (...), wobec braku zgody pełnomocnika jedynej pozwanej T. J. (1) na dopozwanie w jej miejsce T. B. powodowie cofnęli pozew za zgodą pełnomocnika T. J. (1)

- Sąd nie ustalił, że wobec cofnięcia w dniu 4 kwietnia 2012r. pozwu przez powodów wobec jedynie pozwanej T. J. (1) Sąd Okręgowy w B. w sprawie (...) mógł tylko umorzyć postępowanie

- Sąd nie ustalił, że Sąd Okręgowy w B. w sprawie (...) dopozwał T. B. do udziału w sprawie w miejsce T. J. (1) w sytuacji, gdy w sprawie został skutecznie cofnięty pozew

- Sąd nie ustalił, że Sąd Okręgowy w B. w sprawie (...) wydał wobec T. B. wyrok po cofnięciu pozwu w stosunku do T. J. (1) i w sytuacji braku pozwu wobec T. B..

W odpowiedzi na apelację powodowie K. N. (2) i K. N. (1) domagali się jej oddalenia i zasądzenia kosztów postępowania apelacyjnego.

W toku postępowania apelacyjnego do udziału w sprawie wstąpił w charakterze interwenienta ubocznego po stronie pozwanej A. J. będący spadkobiercą zmarłej T. J. (1). Interwenient uboczny domagał się oddalenia powództwa i zasądzenia kosztów procesu.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanych zasługiwała na uwzględnienie, chociaż nie wszystkie zarzuty w niej podniesione były zasadne.

W szczególności nie zasługuje na uwzględnienie zasadnicza część zarzutów odnoszących się do podstawy faktycznej wyroku, w tym zarzuty dotyczące błędnych ustaleń Sądu Okręgowego oraz braku ustaleń faktycznych mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Ustalony przez Sąd I instancji stan faktyczny niniejszej sprawy był w zasadzie niesporny. Pozwani nie kwestionowali bowiem takich okoliczności jak: faktu zawarcia przez powodów z T. B. przedwstępnej umowy sprzedaży oznaczonej tą umową nieruchomości, faktu nie dojścia do zawarcia umowy przyrzeczonej, istnienia i treści postanowienia Sądu Rejonowego w B. z dnia 24 lutego 2011r. w przedmiocie działu spadku po E. B. (1), treści wyroku Sądu Okręgowego w B. z dnia 4 kwietnia 2012r. w sprawie (...) i jego prawomocności oraz nieuzyskania przez powodów na podstawie tego wyroku wpisu prawa własności w księdze wieczystej. Jedyną okolicznością wadliwie ustaloną przez Sąd I instancji, powołaną z treści uzasadnienia postanowienia Sądu Apelacyjnego z dnia 28.06.2013r. (...)oddalającego zażalenie pozwanych od postanowienia Sądu Okręgowego w przedmiocie zabezpieczenia roszczenia powodów dochodzonego w niniejszej sprawie był fakt, że pomiędzy stronami toczył się proces o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. W rzeczywistości bowiem nie doszło do wytoczenia tego procesu przez powodów, a jedynie do wystąpienia przez nich z wnioskiem o udzielenie zabezpieczenia roszczenia o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym poprzez wpis w księdze wieczystej ostrzeżenia o toczącym się procesie. Wniosek ten został złożony w trybie art. 730 § 2 kpc. przed wszczęciem postępowania w sprawie. Postanowieniem z dnia 27.07.2012 r. Sąd Rejonowy w B. orzekł o oddaleniu wniosku o udzielenie zabezpieczenia z uwagi na bak uprawdopodobnienia roszczenia. Zażalenie powodów na to postanowienie zostało oddalone przez Sąd Okręgowy w B. postanowieniem z dnia 11.10.2012 r. (d: k: 45-48 i k: 129-132 akt(...)Sądu Rejonowego w B.). Wobec takiego stanowiska Sądów obu instancji powodowie nie wszczęli procesu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.

Co do zarzutu niewyjaśnienia (nieustalenia) wszystkich okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy stwierdzić należy, iż część z nich nie odnosi się do ustaleń faktycznych (faktów sensu stricte), ale oceny prawnej ustalonych faktów (co do tego czy T. B. była, czy też nie była właścicielką działki (...)), zaś pozostała część dotycząca przebiegu procesu w sprawie (...)Sądu Okręgowego w B., w szczególności mających w nim miejsce przekształceń podmiotowych po stronie pozwanej, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy, o czym będzie jeszcze mowa w dalszej części uzasadnienia.

Ocenę pozostałych zarzutów apelacji pozwanych rozpocząć należy od zarzutu naruszenia art. 189 kpc poprzez błędne przyjęcie przez Sąd I-instancji, że powodowie mają interes prawny w domaganiu się ustalenia, że pozwani są zobowiązani wobec powodów w zakresie obowiązku rzeczowego wynikającego z umowy przyrzeczonej, ujętej w prawomocnym wyroku Sądu Okręgowego w B. z dnia 4.04.2012 r. w sprawie (...). Wprawdzie w uzasadnieniu apelacji zarzut ten nie został rozwinięty i bliżej uzasadniony, ale w toku postępowania przed Sądem I-instancji pozwani twierdzili, że powodom przysługuje dalej idące żądanie – o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, co w świetle ugruntowanych poglądów doktryny prawa oraz judykatury nakazuje przyjąć, że powodowie nie mają interesu prawnego, w rozumieniu art. 189 kpc w domaganiu się wydania wyroku ustalającego. Z tym stanowiskiem pozwanych nie można się zgodzić.

Powodowie bowiem podjęli działania zmierzające do wytoczenia powództwa przewidzianego w art. 10 u.k.w.h., tj. uzgodnienia księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym składając wniosek o zabezpieczenie tego roszczenia przed wszczęciem procesu. Wniosek ten został prawomocnie oddalony przez Sądy obu instancji. Sądy te przyjęły, że powodowie nie uprawdopodobnili roszczenia, którego zamierzali dochodzić w przyszłym procesie. W takiej sytuacji procesowej nie można było wymagać od powodów inicjowania procesu, który z góry narażony byłby na przegranie. Wystąpienie z powództwem o ustalenie na podstawie art. 189 kpc jawiło się więc jako jedyna droga ochrony ich interesów. Nie ulega przy tym wątpliwości, że powstały pomiędzy stronami spór, co do tego czy wskutek wydania przez Sąd Okręgowy w B. prawomocnego wyroku nakazującego T. B. złożenie oświadczenia woli o przeniesieniu na powodów własności nieruchomości stanowiącej działkę (...) przeniósł skutecznie własność na powodów wymagał rozstrzygnięcia sądowego, skoro powodowie nie mogli w innej sprawie uzyskać potwierdzenia swoich praw, zaś Sąd wieczystoksięgowy prawomocnie odmówił dokonania wpisu ich prawa własności do księgi wieczystej. W konsekwencji należy przychylić się do stanowiska Sądu Okręgowego, że powodowie mają interes prawny w domaganiu się wydania wyroku ustalającego o treści wskazanej w żądaniu pozwu. Żądanie to zostało sformułowane zgodnie ze wskazaniem zawartym w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17.06.2010 r. w sprawie III CZP 38/10 (OSNC 2011/1/3), w której stwierdzono, że wierzyciel dysponujący prawomocnym wyrokiem stwierdzającym zawarcie umowy przenoszącej na jego rzecz własność nieruchomości, w sytuacji gdy w księdze wieczystej tej nieruchomości jako właściciel figuruje inna osoba niż zobowiązana w orzeczeniu, może skorzystać z drogi procesu o ustalenie, że zobowiązanym wobec niego w zakresie obowiązku rzeczowego wynikającego z umowy przyrzeczonej ujętej w wyroku jest nabywca rzeczy.

Przyjęcie, że powodowie mają interes prawny w rozumieniu art. 189 kpc w żądaniu ustalenia prawa lub stosunku prawnego, nie oznacza jeszcze, że ich żądanie powinno być uwzględnione, a otwiera jedynie możliwość dalszego badania zasadności dochodzonego roszczenia, tj. tego, czy pozwani w niniejszej sprawie są istotnie zobowiązani do uwzględnienia skutków rzeczowych wynikających z umowy objętej treścią wyroku Sądu Okręgowego w B. z dnia 4.04.2012 r. w sprawie (...).

Przystępując do oceny tego zagadnienia w pierwszej kolejności rozstrzygnąć należy, czy w okolicznościach niniejszej sprawy będzie miał zastosowanie art. 192 pkt. 3 kpc. Pamiętać jednak trzeba, że stosowanie tego przepisu nie dotyczy postępowania w rozpoznawanej sprawie, gdyż w jej toku nie nastąpiło zbycie rzeczy lub prawa objętych sporem, lecz w prawomocnie zakończonej sprawie (...)i odnosi się do utraty statusu współwłaściciela nieruchomości, będącej przedmiotem umowy przedwstępnej przez T. B. z mocy prawomocnego postanowienia Sądu Rejonowego w B. w przedmiocie działu spadku po E. B. (2). Problem stosowania art. 192 pkt. 3 kpc nie odnosi się do nabycia spornej nieruchomości przez pozwanych małżonków M., skoro nabycie to nastąpiło już po wydaniu wyroku w sprawie (...).

Poza sporem pozostawało, że pozew w sprawie (...) został złożony w Sądzie Okręgowym w B. w dniu 31.01.2011 r. Postanowieniem z dnia 9.02.2011 r. Sąd Okręgowy udzielił zabezpieczenia roszczenia powodów poprzez wpis ostrzeżenia o toczącym się postępowaniu. W dniu 25.02.2011 r. zażalenie na to postanowienie złożyła pozwana w tamtej sprawie – T. B. (k: 64-71 akt (...)). W uzasadnieniu zażalenia T. B. kwestionowała zasadność roszczenia powodów, zarzucając między innymi nieważność umowy przedwstępnej, którą zawarła z powodami. Odpis pozwu w tej sprawie został doręczony pozwanej po zakończeniu postępowania zażaleniowego, w dniu 15.06.2012 r. (k: 128 akt (...)). Postanowieniem z dnia 24 lutego 2011 r. Sąd Rejonowy w B. w sprawie(...)dokonał działu spadku po E. B. (1), mocą którego prawo własności działki nr (...) położonej w O. o powierzchni 0,6389 ha przyznano T. J. (1) (k: 53 akt (...)Sądu Rejonowego w B.).

Z uregulowania zawartego w treści art. 192 pkt. 3 kpc wynika, że przewidziane w nim skutki powstają z chwilą doręczenia pozwanemu odpisu pozwu, która wyznacza także co do zasady moment zawiśnięcia sporu. Przyjmuje się jednak, że w razie niedoręczenia pozwanemu pozwu, zawiśniecie sporu następuje z chwilą wdania się przez pozwanego w spór (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14.05.1966 r, III PRN 23/66).

Wdanie się w spór oznacza ustosunkowanie się do żądania pozwu, w tym w szczególności zgłoszenie przez pozwanego zarzutów przeciwko dochodzonemu przez powoda roszczeniu. Takie zarzuty pozwana zawarła w zażaleniu z dnia 25.02.2011 r. na postanowienie Sądu Okręgowego zabezpieczające roszczenie powodów, w którym zarzuciła m.in. nieważność umowy przedwstępnej. Oznacza to, że T. B. wdała się w spór wnosząc powołane zażalenie, a więc zawiśnięcie sporu w sprawie (...) nastąpiło w dniu 26.02.2011 r., mimo że faktyczne doręczenie odpisu pozwu pozwanej miało miejsce w dniu 15.06.2011 r.

Kolejnym zagadnieniem związanym ze stosowaniem art. 192 pkt 3 kpc jest pojęcie „zbycia” w toku sprawy rzeczy lub prawa. W tym zakresie istnieje ugruntowana linia orzecznictwa wg. której „zbycie” obejmuje nie tylko czynności prawne ale także inne zdarzenia prawne, w tym również przejście prawa własności z mocy konstytutywnego orzeczenia sądu (por. wyrok SN z dnia 3.09.1964 r., I CR 57/63, OSN 1965/12/211 uchwała SN z 8.01.1991, III CZP 70/90, OSNCP 1991/7/)81). Słusznie zatem Sąd I-instancji uznał, że postanowienie Sądu w przedmiocie działu spadku, z mocy którego prawo własności działki nr (...) nabyła T. J. (1) podpada pod pojęcie „zbycia” w rozumieniu art. 192 ust. 3 kpc. Tezy tej nie mogą podważyć argumenty skarżących odwołujące się do przytoczonych poglądów judykatury, według których przepisu art. 192 ust. 3 kpc nie stosuje się w postępowaniu o zniesienie współwłasności. Uważna lektura powołanych orzeczeń Sądu Najwyższego nie pozostawia wątpliwości, że chodzi w nich o postępowanie rozpoznawcze w sprawie o zniesienie współwłasności a nie o skutek jaki wywiera prawomocne postanowienie działowe (o zniesienie współwłasności, dział spadku czy podział majątku wspólnego) w zakresie nabycia prawa własności rzeczy lub prawa w kontekście pojęcia „zbycia”, o którym mowa w art. 191 pkt. 3 kpc.

Podsumowując ten wątek rozważań stwierdzić więc trzeba, że prawidłowe jest stanowisko Sądu Okręgowego co do tego, że w niniejszej sprawie znajduje zastosowanie art. 192 pkt. 3 kpc. Zarzuty apelacji skierowane na podważenie tego stanowiska w ocenie Sądu Apelacyjnego – nie zasługiwały na uwzględnienie.

Nie zasługują także na uwzględnienie zarzuty naruszenia art. 365 § 1 kpc w zw. z art. 366 kpc.

Niezaprzeczalny jest fakt istnienia prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego w B. z dnia 4.04.2012 r. w sprawie (...), mocą którego T. B. została zobowiązana do złożenia oświadczenia woli przenoszącego na powodów własność działki nr (...). Wyrok ten – z mocy art. 365 § 1 kpc wiąże nie tylko strony i sąd, który go wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Do takich wypadków przewidzianych w ustawie zalicza się sytuacje wynikającą z art. 192 pkt. 3 kpc, gdzie wyrok wydany w procesie toczącym się z udziałem zbywcy obejmuje granicami podmiotowymi rzeczy osądzonej także nabywcę.

Rację mają przy tym skarżący, że związanie prawomocnym orzeczeniem, o którym mowa w art. 365 § 1 kpc obejmuje jedynie jego sentencję a nie motywy zamieszczone w uzasadnieniu. Brak jednak podstaw do formułowania zarzutu, że Sad I-instancji uznał, iż wiążą go ustalenia i poglądy prawne zawarte w uzasadnieniu prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego z dnia 4.04.2012 r. bowiem takiego poglądu Sąd I-instancji nie wyraził, a nawet wyrazić nie mógł, gdyż w sprawie (...) uzasadnienie wyroku z dnia 4.04.2012 r. nie zostało w ogóle sporządzone. Z faktu niesporządzenia tego uzasadnienia nie wynikał też obowiązek Sadu I-instancji do dokonywania własnych ustaleń i ich oceny prawnej co do ważności i skuteczności umowy przedwstępnej zawartej pomiędzy T. B., a powodami, a tym bardziej oceny prawidłowości czynności procesowych Sądu w sprawie (...), o co wnosili skarżący. Uwzględnienie ich stanowiska prowadziłoby w istocie do ponownego rozpoznawania sprawy prawomocnie zakończonej i weryfikacji prawidłowości zapadłego w nim orzeczenia, co jest niedopuszczalne w niniejszym procesie. Prawomocny wyrok jest wiążący dla podmiotów wymienionych w art. 365 § 1 kpc, choćby nawet był wadliwy. W rezultacie uprawomocnienia się takiego wyroku nikt nie może kwestionować nie tylko faktu jego istnienia, lecz także jego treści i to bez względu na to, czy był, czy też nie był stroną postępowania zakończonego tym orzeczeniem (por. wyrok SN z dnia 16.07.2009 r., I CSK 456/08 LEX nr 584190). Słusznie zatem Sąd Okręgowy zważył, że konsekwencją związania treścią prawomocnego wyroku z dnia 4.04.2011 r. jest niedopuszczalność badania ważności umowy przedwstępnej zawartej pomiędzy T. B. a powodami, która to umowa stanowiła podstawę wydania powyższego wyroku. Natomiast skutkiem tego prawomocnego wyroku jest zawarcie przez T. B. i powodów umowy przyrzeczonej, tj. umowy sprzedaży działki nr (...). Według bowiem przeważających poglądów orzecznictwa Sądu Najwyższego ukształtowanych na tle uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r., w sprawie III CZP 32/66/OSNCP 1968/12/199), wyrok uwzględniający powództwo o zawarcie umowy przyrzeczonej zastępuje tę umowę. Oznacza to, że z chwilą uprawomocnienia się wyroku z dnia 4.04.2012 r., w sprawie (...) stan prawny kształtował się tak, jakby w tym dniu tj. w dniu 25.04.2012 r. T. B. i powodowie zawarli w przepisanej formie umowę sprzedaży działki nr (...). Właśnie ocena tego stanu prawnego ma decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. Zarówno w dacie wydania wyroku nakazującego T. B. złożenie oświadczenia woli o przeniesieniu na powodów prawa własności działki nr (...) (4.04.2012 r.), jak i w dacie uprawomocnienia się tego wyroku (25.04.2012 r.) T. B. nie przysługiwał żaden tytuł prawny do przedmiotowej nieruchomości, w szczególności nie przysługiwało jej prawo własności tej nieruchomości. T. B. nie była z resztą nigdy jej wyłącznym właścicielem, a jedynie współwłaścicielem. Taki właśnie status posiadała w dacie zawierania z powodami przedwstępnej umowy sprzedaży, tj. w dniu 29.09.2010 r. Status ten utraciła jednak w wyniku działu spadku dokonanego postanowieniem Sądu Rejonowego w B. z dnia 24.02.2011 r. w sprawie (...), w wyniku którego wyłącznym właścicielem działki nr (...) stała się T. J. (1). Od daty uprawomocnienia się wskazanego postanowienia, tj. od 18.03.2011 r. tylko T. J. (1) mogła skutecznie zbyć sporną działkę. Zatem zbycie tej działki przez T. B. z mocy prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego z dnia 4.04.2012 r. w sprawie (...), który zastąpił przyrzeczoną umowę sprzedaży było bezskuteczne w zakresie powstania skutku rzeczowego tej czynności prawnej. W doktrynie prawa oraz judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się bowiem zgodnie, że zbycie nieruchomości przez osobę niebędącą jej właścicielem nie jest nieważne ale bezskuteczne (por. przykładowo wyrok SN z dnia 3.11.2010 r., V CSK 148/10, LEX nr 787017). Narusza bowiem zasadę nemo plus iuris in alium transfere potest quam ibse habet (nikt nie może przenieść więcej praw aniżeli sam posiada), która rzutuje na skutki umowy, a nie na jej ważność. Przepisy prawa przewidują wprawdzie wyjątki od tej zasady, do których – w odniesieniu do nieruchomości – należy art. 5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece (rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych) sankcjonujący skuteczność nabycia prawa własności nieruchomości od osoby niebędącej jej właścicielem, ale wpisanej jako właściciel do księgi wieczystej, jednak taka sytuacja w okolicznościach sprawy niniejszej nie zachodziła, bowiem T. B. nigdy nie figurowała w księdze wieczystej przedmiotowej nieruchomości jako wyłączny jej właściciel. Przeciwnie w dacie wydania i uprawomocnienia się wyroku Sądu Okręgowego w sprawie (...) wpisanym właścicielem tej nieruchomości była T. J. (1). W tej sytuacji skutek rzeczowy zawarcia umowy przedwstępnej w postaci nabycia przez powodów prawa własności nieruchomości nie mógł nastąpić również w oparciu o treść art. 5 u.k.w.h.

Powodowie już w postępowaniu przed Sądem I-instancji podnosili zarzut fraudacyjności , a więc bezskuteczności względnej wynikającej z art. 59 kc działu spadku dokonanego na zgodny wniosek stron postanowieniem Sądu Rejonowego w sprawie (...), a w konsekwencji także umowy sprzedaży nieruchomości zawartej przez pozwanych małżonków M. z T. J. (1). Zarzut ten nie mógł jednak odnieść oczekiwanego przez powodów skutku. W myśl bowiem treści art. 59 kc w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienia roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznanie umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Z utrwalonej wykładni powołanego przepisu wynika, że dotyczy on tylko umów, a nie innych czynności prawnych ani zdarzeń prawnych wywołujących skutki prawne nie będących czynnościami prawnymi, a więc między innymi orzeczeń sądu. Zatem nie jest możliwe żądanie przez osobę trzecia (tu powodów w niniejszej sprawie) uznania za bezskuteczne w stosunku do niej orzeczenia Sądu w sprawie działowej, nawet jeśli zaistniały dalsze przesłanki wymienione w tym przepisie. Nadto stwierdzenia bezskuteczności z art. 59 kc można domagać się jedynie w odrębnym procesie, na co wskazuje konstytutywny charakter wyroku w takiej sprawie, a więc kształtującego nowy stan prawny pomiędzy stronami tego procesu, w którym muszą brać udział wszystkie strony umowy fraudacyjnej (współuczestnictwo konieczne). Oznacza, to że zarzutu bezskuteczności z art. 59 kc nie można podnieść skutecznie w innym procesie, niż z powództwa wymienionej w niej osoby trzeciej skierowanym przeciwko wszystkim stronom kwestionowanej umowy, w tym w rozpoznawanym procesie o ustalenie, na podstawie art. 189 kpc. Przypomnieć bowiem trzeba, że wyrok w takiej sprawie ma jedynie charakter deklaratywny, a więc stwierdzający istniejący stan prawny, nie tworzy nowego stanu prawnego i nie kształtuje na nowo stosunków prawnych łączących strony. Z omówionych przyczyn zarzut bezskuteczności orzeczenia Sądu działowego i będący jego konsekwencją zarzut bezskuteczności umowy sprzedaży przedmiotowej nieruchomości pozwanym małżonkom M. przez T. J. (1) okazał się bezpodstawny. Na marginesie jedynie zaznaczyć można, gdyby hipotetycznie zakładając – powodowie w odrębnym procesie uzyskali wyrok skierowany przeciwko T. B., T. J. (1) i pozwanym M. stwierdzającym że bezskuteczny w stosunku do nich jest sądowy dział spadku w sprawie (...), to w ich stosunkach wewnętrznych zaistniałaby taka sytuacja, jakby dział spadku nie został w ogóle dokonany, a w konsekwencji stan prawny nieruchomości kształtowałby się tak, jak to miało miejsce przed dokonaniem tego działu, a więc T. B. i T. J. (1) byłyby współwłaścicielkami spornej działki. Wówczas należałoby odpowiedzieć na pytanie, czy umowa sprzedaży nieruchomości zawarta przez T. B., a więc jedną tylko ze współwłaścicieli bez zgody drugiego z nich (T. J. (1)) przeniosłaby skutecznie własność nieruchomości na powodów. Na to pytanie trzeba odpowiedzieć przecząco. Przyjmuje się bowiem, że w przypadku czynności o podwójnym skutku tj. zobowiązująco-rozporządzających i czynności prawnych wyłącznie rozporządzających dokonanych przez niektórych tylko współwłaścicieli bez zgody pozostałych, czynność taka jest również bezskuteczna, w przeciwieństwie do czynności prawnych wyłącznie zobowiązujących (do których należy umowa przedwstępna). por. bliższą argumentację w tym zakresie zawartą w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24.04.2013 r., I CSK 596/12, LEX nr 1375468).

Z przeprowadzonych powyżej rozważań można więc wyprowadzić wniosek, że nie w każdym wypadku zbycia nieruchomości przez dłużnika w toku sprawy o zobowiązanie go do złożenia oświadczenia woli o zawarciu przyrzeczonej umowy sprzedaży nieruchomości i możliwości zastosowania art. 192 pkt 3 kpc, na nabywcę nieruchomości przechodzi obowiązek zadośćuczynienia jej skutkowi rzeczowemu, co wynika z treści powoływanej przez powodów uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17.06.2010 r. Obowiązek ten nie przechodzi w szczególności wówczas, gdy przyrzeczona umowa sprzedaży, jako zawarta przez osobę nieuprawnioną jest bezskuteczna. Taka właśnie sytuacja wystąpiła w niniejszej sprawie, bowiem – jak już wyżej zostało to wyjaśnione – umowa sprzedaży nieruchomości zawarta przez powodów i T. B. (którą to umowę zastąpił wyrok w sprawie (...)) nie przeniosła własności nieruchomości na powodów, bowiem T. B. takiego prawa w chwili zawarcia tej umowy nie posiadała.

Podkreślić jednocześnie należy, iż stan faktyczny w niniejszej sprawie różnił się od tego, na tle którego zapadła wskazana wyżej uchwała Sądu Najwyższego. Uchwała ta dotyczyła też innego zagadnienia prawnego powstałego w procesie o nakazanie złożenia oświadczenia woli o sprzedaży nieruchomości w wykonaniu umowy przedwstępnej. W okolicznościach tamtej sprawy brak było podstaw do stwierdzenia bezskuteczności przyrzeczonej umowy sprzedaży, bowiem pozwanej – zobowiązanej z umowy przedwstępnej przysługiwało prawo własności, które w drodze kolejnych czynności prawnych (umowa darowizny, a następnie umowa sprzedaży) zostało przeniesione na kolejnych nabywców. W takich warunkach znajdował uzasadnienie pogląd, że na tych nabywców wprawdzie nie przechodzi obowiązek zawarcia umowy przyrzeczonej, ale przechodzi obowiązek zadośćuczynienia jej skutkowi rzeczowemu. Jednak w niniejszej sprawie – co zostało już szczegółowo omówione – sytuacja taka nie występuje.

Na zakończenie należy odnieść się do przedstawionego przez powodów na etapie postępowania apelacyjnego nowego dowodu w postaci postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 11.12.2013 r. w sprawie IV CSK 687/13, w którym Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną powodów o postanowienia Sądu Okręgowego w B. oddalającego apelację powodów od postanowienia Sądu Rejonowego oddalającego ich skargę o wznowienie postępowania w sprawie o dział spadku pomiędzy T. B. a T. J. (1) o sygn. (...). W uzasadnieniu tego postanowienia Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że z chwilą uprawomocnienia się wyroku Sądu Okręgowego w B. w sprawie (...) powodowie nabyli własność nieruchomości bowiem wyrok ten wywołał także skutek rzeczowy. To stanowisko Sądu Najwyższego nie jest jednak wiążące dla Sądu Apelacyjnego skoro zostało wydane w sprawie innej, aniżeli rozpoznawana przez Sad II-giej instancji.

Mając powyższe względy na uwadze, Sąd Apelacyjny, na mocy art. 386 § 1 kpc zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że powództwo oddalił.

Zmiana merytorycznego rozstrzygnięcia spowodowała też konieczność zmiany rozstrzygnięcia w przedmiocie kosztów procesu. Powodowie ostatecznie przegrali sprawę, a zatem – zgodnie z zasadą odpowiedzialności na wynik procesu, wyrażonego w art. 98 § 1 kpc – zobowiązani są do zwrotu pozwanym poniesionych kosztów procesu. Na koszty te składa się: kwota 3617 zł stanowiąca wynagrodzenie pełnomocnika procesowego będącego adwokatem (§ 6 pkt. 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.09.2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie …)

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na mocy art. 98 § 1 i 3 kpc w zw. z art. 391 § 1 kpc. Składnikami tych kosztów jest kwota 10.000 zł stanowiąca opłatę od apelacji oraz kwota 2700 zł z tytułu kosztów zastępstwa procesowego (§ 12 ust. 1 pkt. 2 w zw. z § 6 pkt. 6 w/w rozporządzenia).

Z uwagi na przystąpienie do udziału w sprawie w charakterze interwenienta ubocznego po stronie pozwanej, na etapie postępowania apelacyjnego A. J., w myśl art. 107 zdanie ostatnie kpc, należało zasądzić na jego rzecz od powodów poniesione koszty interwencji, a więc: opłatę od interwencji w wysokości 2000 zł, oraz koszty zastępstwa procesowego w kwocie 2700 zł (powołany wyżej § 12 ust. 1 pkt. 2 w zw. z § 6 pkt. 6 rozporządzenia M.S), co daje łączną kwotę 5600 zł plus 17 zł opłaty skarbowej od pełnomocnictwa.