Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 10 lutego 2023 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku – V Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący:	SSA Artur Lesiak
Protokolant:	Stażysta Paulina Zajda

po rozpoznaniu w dniu 27 stycznia 2023 r. w G. na rozprawie

sprawy z powództwa Syndyka masy upadłości S. (...) w upadłości z siedzibą w P.

przeciwko K. w S.

o zapłatę

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku

z dnia 9 marca 2018 r. sygn. akt XV C 578/17

I.  zmienia zaskarżony wyrok:

a)  w punkcie 2. (drugim) w ten sposób, że zasądza od pozwanej K. (...) w S. na rzecz powoda Syndyka masy upadłości S. (...) (...) w upadłości z siedzibą w P. kwotę 161.427 zł (sto sześćdziesiąt jeden tysięcy czterysta dwadzieścia siedem złotych) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 14 marca 2017 r. do dnia zapłaty, oddalając powództwo w pozostałym zakresie,

b)  w punkcie 3. (trzecim) o tyle tylko, że zasądzoną kwotę 6.775 zł podwyższa do kwoty 15.131 zł (piętnaście tysięcy sto trzydzieści jeden złotych),

c)  w punkcie 4. (czwartym) w ten sposób, że zasądza od pozwanej na rzecz powoda kwotę 3.672 zł (trzy tysiące sześćset siedemdziesiąt dwa złote) tytułem zwrotu części koszów zastępstwa procesowego;

II.  oddala apelację powoda w pozostałej części;

III.  zasądza od pozwanej na rzecz powoda kwotę 8.032 zł (osiem tysięcy trzydzieści dwa złote) tytułem zwrotu części opłaty sądowej od apelacji;

IV.  zasądza od pozwanej na rzecz powoda kwotę 4.212 zł (cztery tysiące dwieście dwanaście złotych) tytułem zwrotu części kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym;

V.  zasądza od pozwanej na rzecz powoda kwotę 6.407 zł (sześć tysięcy czterysta siedem złotych) tytułem zwrotu części opłaty sądowej od skargi kasacyjnej;

VI.  zasądza od pozwanej na rzecz powoda kwotę 2.808 zł (dwa tysiące osiemset osiem złotych) tytułem zwrotu części kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.

SSA Artur Lesiak

Na oryginale właściwy podpis.

Sygn. akt V ACa 299/22

UZASADNIENIE

Powód syndyk masy upadłości S. (...) w upadłości w P., domagał się od pozwanej K. (...) w S. zapłaty kwoty 461 677 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 14 marca 2017 r. do dnia zapłaty. Wyrokiem z dnia 9 marca 2018 r. Sąd Okręgowy w Gdańsku zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 146 712 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 14 marca 2017 r. do dnia zapłaty, oddalając powództwo w pozostałym zakresie.

Sąd Okręgowy ustalił, że S. (...) (...) w upadłości (S. (...)), na zasadzie przymusowego zrzeszenia, jest członkiem pozwanej. Uchwałą z dnia 24 czerwca 2000 r. pozwana utworzyła fundusz promocyjno-reklamowy. Uchwałą z dnia 12 października 2012 r. nadano nowe brzmienie § 52 statutu pozwanej, z którego wynikało, że do opłacania składki na fundusz są zobowiązane (...), a nie, jak dotychczas, wszyscy członkowie. Fundusz reklamowo-promocyjny powstawał z rocznej składki, w wysokości ustalanej corocznie przez pozwaną. W wykonaniu obowiązku statutowego S. (...) dokonała na rzecz pozwanej w okresie od marca 2012 do września 2015 r. wpłaty w łącznej kwocie 461 677 zł.

W dniu 27 października 2012 r. weszła w życie ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o s. (...) W art. 86 ust. 2 pkt 1 (...). nałożono na pozwaną obowiązek dostosowania statutu do postanowień tej ustawy w terminie sześciu miesięcy od dnia jej wejścia w życie i przedstawienia tego statutu do zatwierdzenia Komisji Nadzoru Finansowego (KNF). Pozwana, wnioskiem z dnia 24 kwietnia 2013 r., wystąpiła do KNF o zatwierdzenie statutu przyjętego uchwałą Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia z dnia 8 października 2012 r. Statut zawierał postanowienia dotyczące funduszu reklamowo-promocyjnego i obligatoryjnych składek na rzecz tego funduszu.

Na Walnym Zgromadzeniu w dniu 23 czerwca 2013 r. zarząd pozwanej poddał pod głosowanie uchwałę nr (...) dotyczącą likwidacji z dniem 1 kwietnia 2014 r. funduszu reklamowo-promocyjnego i obowiązku wpłat na ten fundusz. Uchwała ta nie zyskała wymaganej kwalifikowanej większości. Decyzją z dnia 22 lipca 2014 r. KNF odmówiła zatwierdzenia nowego brzmienia statutu. Po tej dacie pozwana zleciła sporządzenie opinii prawnych przez ekspertów, którzy nie podzielili stanowiska KNF co do niezgodności postanowień statutu z prawem. Pozwana wystąpiła do KNF o ponowne rozpatrzenie sprawy wnioskiem z dnia 8 sierpnia 2014 r. Decyzją z dnia 17 maja 2016 r. KNF uchyliła zaskarżoną decyzję z dnia 22 lipca 2014 r. i odmówiła zatwierdzenia statutu pozwanej.

Powództwem z dnia 2 kwietnia 2014 r. S. (...) (...) w T. zażądała ustalenia, że § 52 ust. 2 pkt 3 i ust. 7 statutu pozwanej, dotyczący funduszu reklamowo-promocyjnego, jest nieważny. W uzasadnieniu powódka powołała się na ustawę o S., podkreślając, że przepisy tego aktu nie przewidują działalności pozwanej w tym zakresie. Wyrokiem z dnia 22 stycznia 2015 r. Sąd Okręgowy w Gdańsku stwierdził, że postanowienia statutu pozwanej dotyczące funduszu reklamowo-promocyjnego i obowiązkowych składek na ten fundusz są nieważne, jako sprzeczne z prawem. Apelacja pozwanej od tego wyroku została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 7 października 2015 r. Wyrokiem z dnia 14 czerwca 2017 r. Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 7 października 2015 r.

Pismem z dnia 28 lutego 2017 r. powód wezwał pozwaną do zapłaty kwoty 461 677 zł tytułem zwrotu nienależnego świadczenia, spełnionego na podstawie postanowień statutu pozwanej, uznanych następnie za nieważne.

Sąd Okręgowy przyjął, że świadczenia S. (...) - polegające na wpłatach na fundusz reklamowo-promocyjny - miały charakter świadczeń nienależnych. Obowiązek ich spełnienia wynikał z postanowień statutu pozwanej, które następnie deklaratoryjnym orzeczeniem sądu zostały uznane za nieważne. Nie istnieje tym samym podstawa prawna do zobowiązywania (...) - członków pozwanej - do dokonywania przysporzeń swoim kosztem na rzecz pozwanej.

Z dokonanych przez Sąd ustaleń wynikało, że nadwyżka występująca w funduszu reklamowo-promocyjnym za 2012 r. w kwocie 537 887,82 zł została w części, tj. co do kwoty 157 930,61 zł, przeksięgowana na wynik finansowy. W części przeznaczono ją na pokrycie straty z lat ubiegłych, a w części na fundusz stabilizacyjny. W ten sposób, zdaniem Sądu, pozwana zaoszczędziła wydatków na inne cele niż te, które były bezpośrednio związane z funduszem reklamowo-promocyjnym. W tym zakresie pozwana nie zużyła ani nie utraciła korzyści i pozostaje wzbogacona kosztem powódki. Środki gromadzone w funduszu w kolejnych latach były wydawane zgodnie z celem funduszu. Występująca w październiku 2015 r. nadwyżka w kwocie 4578,07 zł została podzielona i zwrócona poszczególnym (...). Oznacza to, że przed wystosowaniem wezwania do zapłaty pozwana nie dysponowała już korzyściami ze składek wpłaconych na fundusz.

W konsekwencji Sąd Okręgowy uznał, że pozwana pozostaje bezpodstawnie wzbogacona w zakresie środków wpłaconych za rok 2012, co implikowało powinność zwrotu kwoty 146 712 zł. Co do kwot wpłaconych w kolejnych latach pozwana zużyła uzyskane korzyści, wydając je na cele statutowe. Sąd zaprzeczył zarazem, aby pozwana powinna liczyć się z obowiązkiem zwrotu zużywając uzyskane korzyści. Pozwana, niezależnie od wątpliwości wyrażanych na tle ustawy o S. co do zgodności z prawem funduszu reklamowo-promocyjnego, była związana postanowieniami statutu. W ocenie Sądu, pozwana nie była uprawniona do tego, aby we własnym zakresie zweryfikować zgodność postanowień statutu z prawem, czy też zaniechać wydatkowania zgromadzonych środków na cele statutowe. Członkowie pozwanej mieli prawo oczekiwać, że będzie ona wykonywała swoje statutowe zadania. Pozwana dysponowała ponadto opiniami autorytetów prawniczych, z których wynikało, że funkcjonowanie funduszu reklamowo-promocyjnego jest zgodne z prawem.

W rezultacie, zdaniem Sądu, pozwana do momentu negatywnej weryfikacji postanowień statutu, czy to w postępowaniu sądowym, czy to przez KNF, miała obowiązek realizowania zadań przewidzianych w statucie. Prowadząc w dalszym ciągu tę działalność i wydatkując zgromadzone w funduszu środki, nie miała tym samym obowiązku liczyć się z koniecznością ich późniejszego zwrotu.

Apelacje od tego wyroku wywiodły obie strony.

Powód zaskarżył wyrok w części oddalającej powództwo oraz rozstrzygnięcia o kosztach procesu zarzucając:

1)  dokonanie nieprawidłowych ustaleń faktycznych i przyjęcie, że pozwana tak długo nie musiała się liczyć z obowiązkiem zwrotu świadczenia nienależnego, jak długo nie została prawomocnie stwierdzona nieważność postanowień § 52 ust. 2 pkt 3 i ust. 7 statutu K. (...), podczas gdy wyrok stwierdzający nieważność ww. postanowień miał wyłącznie charakter deklaratoryjny, a niezgodność tychże postanowień statutowych z prawem istniała ex tunc od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o s. (...), tj. od dnia 27 października 2012 r.,

2)  dokonanie nieprawidłowych ustaleń faktycznych poprzez pominięcie przy dokonywaniu oceny przesłanki liczenia się z obowiązkiem zwrotu, określonej w art. 409 k.c. pozostałych okoliczności obiektywnych ustalonych w stoku postępowania i świadczących o tym, że pozwana była świadoma nienależności świadczenia uiszczanego przez powoda na fundusz reklamowo – promocyjny i powinna była liczyć się z obowiązkiem jego zwrotu;

3)  dokonanie nieprawidłowych ustaleń faktycznych i nieprawidłowego przyjęcia, że kwota wzbogacenia, którego pozwana się nie wyzbyła wobec powoda stanowi 146 712 zł zamiast kwoty 157 930 zł,

4)  naruszenie przepisów prawa materialnego, a to art. 409 k.c. w zw. z art. 58 k.c. poprzez przyjęcie, że przesłanka „powinności świadomości obowiązku zwrotu” ulega wyłączeniu aż do czasu przesądzenia w toku postępowania sądowego lub administracyjnego o nieważności postanowień statutu.

Wskazując na powyższe powód wniósł o z zmianę zaskarżonego wyroku przez zasądzenie od powoda roszczenia w pozostałym zakresie, tj. kwoty 314 965 zł oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje.

Pozwany zaskarżył wyrok w części uwzględniającej powództwo ponad kwotę 1 219,21 zł, zarzucając: zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda kwoty 146 712 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 14 marca 2017 r. do dnia zapłaty, tj. kwotę stanowiącą sumę składek wpłaconych na w/w fundusz w 2012 r., jakkolwiek wysokość zasądzonej kwoty powinna być obliczona proporcjonalnie do łącznej sumy składek wpłaconych na w/w fundusz w 2012 r. przez wszystkich członków pozwanej; roszczenie o zapłatę kwoty 110 034 zł z tytułu składek wpłaconych na w/w fundusz przed 27 października 2012 r. uległo przedawnieniu.

Wskazując na powyższe pozwany wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez obniżenie zasądzonej kwoty 146 712 zł do kwoty 1 219 zł i oddalenie powództwa w pozostałej części, ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Gdańsku, z postawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach instancji odwoławczej, ponadto pozwany wniósł o stosunkowe rozdzielenie kosztów, w tym kosztów postępowania apelacyjnego zgodnie z art. 100 zd. pierwsze k.p.c.

W odpowiedzi na apelację powoda, pozwany wniósł o jej oddalenie i zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów postępowania apelacyjnego według norm przepisanych.

Na skutek apelacji obu stron wyrokiem z dnia 16 października 2018 r. Sąd Apelacyjny w Gdańsku zmienił zaskarżony wyrok w ten tylko sposób, że zasądzoną kwotę 146.712 zł obniżył do kwoty 100.407 zł i oddalił powództwo co do kwoty 46 305 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 14 marca 2017 r. do dnia zapłaty, a w pozostałym zakresie oddalił obie apelacje.

Apelację pozwanej Sąd Apelacyjny uznał za uzasadnioną w zakresie, który odnosił się do okresu poprzedzającego wejście w życie ustawy o S.. W ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd Okręgowy nieprawidłowo zasądził na rzecz powoda zwrot kwot wpłaconych przez S. (...) przed wejściem w życie tej ustawy, ponieważ w tym czasie brak było podstaw do przyjęcia, że § 52 ust. 2 pkt 3 i ust. 7 statutu pozwanej mogły być niezgodne z prawem. W pozostałej części Sąd Apelacyjny nie podzielił zarzutów pozwanej, oddalając jej apelację.

Za częściowo zasadną Sąd uznał również apelację powoda. Przyjął, że skoro ustalenie nieważności postanowień statutu wywołało skutek ex tunc, pozwana powinna co do zasady zwrócić powodowi całość kwoty wpłaconej w okresie od wejścia w życie ustawy o S. do końca okresu wpłat, tj. do dnia 29 września 2015 r. Sąd Apelacyjny zgodził się także co do zasady ze stanowiskiem powoda, że pozwana wcześniej niż ustalił to Sąd Okręgowy powinna była liczyć się z obowiązkiem zwrotu uzyskanych korzyści.

Sąd Apelacyjny zważył, że co do kwoty uiszczonej przez S. (...)w ostatnim kwartale 2012 r. pozwana nie kwestionowała obowiązki zwrotu wskazując jedynie bezpodstawnie, że kwota ta powinna ulec proporcjonalnemu obniżeniu. Nie ulegało zatem wątpliwości, że skoro pozwanej po rozliczeniu wpłat za rok 2012 r. pozostała kwota 157.930,60 zł, to pozwana była zobowiązana zwrócić powodowi wpłaconą przez S. (...) kwotę 36 678 zł.

Jednocześnie, zdaniem Sądu Apelacyjnego, co najmniej w dacie wskazanej w uchwale nr (...) poddanej pod glosowanie na Walnym Zgromadzeniu w dniu 23 czerwca 2013 r., dotyczącej likwidacji z dniem 1 kwietnia 2014 r. funduszu reklamowo-promocyjnego i obowiązku dokonywania wpłat składek na ten fundusz, pozwana miała świadomość niezgodności z prawem postanowień statutu. Data wskazana w tej uchwale jako data wejścia jej w życie była w związku z tym chwilą, od której pozwana winna liczyć się z obowiązkiem zwrotu środków uzyskanych od S. (...).

W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał, że powodowi należy się zwrot wpłaconych kwot za okres od dnia 1 kwietnia 2014 r. Jednocześnie Sąd Apelacyjny przyjął, że skoro omawiane kwoty w roku 2015 były rozliczone przez pozwaną z kasami, to domaganie się przez powoda zwrotu wpłaconych w tym okresie kwot nie było zasadne.

Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyły obie strony. Powód zakwestionował wyrok w części oddalającej powództwo co do kwoty 46 305 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie i oddalającej apelację powoda co do kwoty 204 931 zł, zarzucając naruszenie art. 409 w związku z art. 410 § 1 i 2 k.c; art. 409 k.c. w związku z art. 38 § 1 pkt 10 ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz. U. z 2021 r., poz. 648) w związku z art. 41 § 1 (...). i art. 65 § 1 k.c; art. 409 w związku z art. 354 k.c; art. 227, art. 228 § 1, art. 378 § 1 i art. 382 k.p.c, a także art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. Pozwana zaskarżyła wyrok w całości, zarzucając naruszenie art. 405, art. 410 § 1 i art. 409 k.c, a także art. 328 § 2 k.p.c.

Wyrokiem z dnia 11 lutego 2022 r. Sąd Najwyższy:

1.  odrzucił skargę kasacyjną pozwanej w zakresie odnoszącym się do rozstrzygnięcia oddalającego powództwo co do kwoty 46.305 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 14 marca 2017 r. do dnia zapłaty (punkt I.1. zaskarżonej wyroku) oraz do rozstrzygnięcia oddalającego apelację powoda w pozostałym zakresie;

2.  oddalił skargę kasacyjną pozwanej w pozostałym zakresie;

3.  uchylił zaskarżony wyrok w części obejmującej zmianę wyroku sądu pierwszej instancji przez oddalenie powództwa o zapłatę kwoty 46 305 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 14 marca 2017 r. do dnia zapłaty (pkt I.1), oddalającej apelację powoda co do kwoty 204 931 zł (punkt II), a także co do punktu I.2 i III zaskarżonej wyroku i w tym zakresie przekazał do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w Gdańsku;

4.  pozostawił Sądowi Apelacyjnemu w Gdańsku rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.

Odnosząc się do skargi kasacyjnej powoda, Sąd Najwyższy zaważył, że zgodnie z art. 409 k.c. obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony. Przepis ten wyraża zasadę aktualności wzbogacenia, według której bezpodstawnie uzyskana korzyść podlega zwrotowi w takim zakresie, w jakim zobowiązany do jej zwrotu pozostaje wzbogacony. Odstępstwo od tej reguły wynika z art. 409 in fine k.c. - zobowiązanie do zwrotu korzyści nie wygasa mimo braku wzbogacenia, jeżeli zobowiązany, wyzbywając się korzyści lub zużywając ją, powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu.

Do wygaśnięcia obowiązku zwrotu korzyści nie wystarcza, aby wzbogacony zużył korzyść; równie istotne jest to, aby ze zużyciem tym łączyło się ustanie stanu wzbogacenia. Warunek ten nie jest zrealizowany, jeżeli wzbogacony nabył za uzyskaną korzyść inne mienie, które nadal stanowi element jego aktywów - stan wzbogacenia odpowiadający wartości tego mienia istnieje wtedy w dalszym ciągu. Wyzbycie się lub utrata korzyści, uchylająca konieczność zwrotu wzbogacenia, zachodzi zatem jedynie w razie bezproduktywnego, konsumpcyjnego zużycia korzyści (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 sierpnia 2017 r., IV CSK 628/16, niepubl. i powołane tam dalsze orzecznictwo). Ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa na wzbogaconym (art. 6 k.c).

W wydanym w zbliżonym stanie faktycznym wyroku z dnia 17 czerwca 2021 r., IV CSKP 49/21, niepubl., Sąd Najwyższy przypomniał, że powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu w znaczeniu przyjętym w art. 409 k.c. obejmuje nie tylko sytuację, w której zobowiązany wie, że korzyść mu nie przysługuje, lecz także przypadek, w którym jest przekonany, że korzyść jest należna, lecz z obiektywnego punktu widzenia, przy uwzględnieniu okoliczności sprawy, powinien wiedzieć lub przypuszczać, że będzie zobowiązany ją zwrócić. Powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu, o której mowa w art. 409 k.c., nie jest zatem kwestią świadomości wzbogaconego; decydujące znaczenie mają w tej mierze kryteria obiektywne, co w przypadku spółdzielni zrzeszającej w skali kraju szereg innych spółdzielni oznacza konieczność przyjęcia podwyższonego standardu staranności, wymaganego od profesjonalnego uczestnika obrotu. Rozstrzygające znaczenie przy ocenie powinności liczenia się z obowiązkiem zwrotu ma chwila wyzbycia się lub zużycia korzyści (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2021 r., IV CSKP 49/21, niepubl.).

Powód zarzucił w apelacji m.in., że korzyść pozostająca po stronie pozwanej wynosiła 157 930 zł, nie zaś - jak przyjął Sąd Okręgowy - 146 712 zł. Wiązało się to z ustaleniami Sądu Okręgowego, według których nadwyżka w funduszu reklamowo-promocyjnym w zakresie kwoty 157 930 zł została przeksięgowana na wynik finansowy; w tym zakresie nie doszło zatem do zużycia lub utraty korzyści, a pozwana pozostawała wzbogacona kosztem S. (...) .

Sąd Apelacyjny nie wskazał wprost, że opiera rozstrzygnięcie na ustaleniach poczynionych w pierwszej instancji, z motywów zaskarżonego wyroku nie wynikało jednak, aby zanegował przywołane stanowisko. Sąd Apelacyjny nie odniósł się jednak do zarzutu apelacyjnego powoda, według którego pozwana, skoro przeniosła na wynik finansowy kwotę 157 930,61 zł, pozostaje wzbogacona wobec niego do wysokości tej kwoty. Powód wywodził w tym kontekście, że kwota ta nie powinna być odnoszona wyłącznie do wpłat dokonanych w roku, w którym doszło do jej przeniesienia na wynik finansowy jako nadwyżki funduszu reklamowo-promocyjnego, lecz należy ją uznać za ogólną wartość, do której pozwana pozostaje wzbogacona. Kwestia ta była istotna o tyle, że jeśli pozwana zachowała w związku ze świadczeniem spełnionym przez S. (...) korzyść w kwocie 157 930,61 zł, to w tym zakresie zbędne były rozważania co do tego, czy pozwana powinna się liczyć z obowiązkiem jej zwrotu (art. 409 k.c). Konieczne było zatem wyjaśnienie, jaką część korzyści uzyskanej tytułem nienależnego świadczenia ze strony S. (...) pozwana w rzeczywistości zachowała i w jakiej części korzyść ta została utracona.

W odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 409 k.c. i przepisów z nim związanych, Sąd Najwyższy zważył, że obowiązek zwrotu składek uiszczonych przez S. (...) wynikał in casu z nieważności postanowień statutu pozwanej w zakresie, w jakim przywidywał on utworzenie funduszu reklamowo-promocyjnego, powstającego z rocznej składki obciążającej m.in. S. (...) (art. 410 § 2 k.c). Nieważność ta wynikała ze sprzeczności statutu z przepisami ustawy o S., która weszła w życie 27 października 2012 r. Nieważność ta została potwierdzona przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 czerwca 2017 r., IV CSK 461/16, niepubl., wydanym w postępowaniu o ustalenie nieważności relewantnych postanowień statutu wszczętym powództwem innego podmiotu.

Jak wyjaśnił dalej Sąd Najwyższy, do prawidłowego zastosowania art. 409 k.c. konieczne było zatem zbadanie, od kiedy pozwana - z obiektywnej perspektywy i przy uwzględnieniu właściwego w tym przypadku podwyższonego standardu staranności - mogła powziąć poważną wątpliwość, czy postanowienia statutu są zgodne z przepisami ustawy wchodzącej w życie w dniu 27 października 2012 r., a tym samym, czy stwarzają one w dalszym ciągu, w zmienionym stanie prawnym, niewadliwą podstawę prawną do pobierania składek na fundusz reklamowo-promocyjny. Należało zarazem przyjąć, że na pozwanej spoczywała powinność kontroli postanowień statutu w aspekcie zgodności z aktualnym ustawodawstwem, tym bardziej, że art. 86 ust. 2 (...). nakładał na nią obowiązek dostosowania statutu do postanowień tej ustawy w terminie 6 miesięcy od dnia jej wejścia w życie i wystąpienia do KNF z wnioskiem o jego zatwierdzenie. Pozwana powinna była zatem z chwilą wejścia w życie ustawy podjąć działania zmierzające do przeglądu postanowień statutu pod kątem ich zgodności z nowym stanem prawnym, a w razie potrzeby - działania dostosowawcze.

Sąd Najwyższy zauważył, że wywody Sądu Apelacyjnego nie czyniły zadość tym wymaganiom. Za niejasne Sąd Najwyższy uznał, dlaczego za miarodajną w rozważanym aspekcie Sąd uznał proponowaną datę wejścia w życie uchwały zmierzającej do likwidacji funduszu reklamowo-promocyjnego (1 kwietnia 2014 r.), poddanej pod głosowanie w dniu 23 czerwca 2013 r. Jeżeli propozycja likwidacji funduszu i uchylenia obowiązku dokonywania wpłat została ujęta w projekcie uchwały poddanej pod głosowanie przez zarząd pozwanej, to zasadny był wniosek, że przynajmniej w dacie złożenia projektu uchwały pozwana przejawiała poważne wątpliwości co do dopuszczalności funkcjonowania funduszu. W istocie zaś wątpliwości co do dopuszczalności funkcjonowania funduszu musiały powstać wcześniej, mając na względzie czas konieczny do przygotowania projektu uchwały.

Sąd Najwyższy zwrócił przy tym uwagę na to, że z uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 2017 r., IV CSK 461/16, nie wynika, aby kwestia dopuszczalności prowadzenia przez pozwaną działalności reklamowo-promocyjne budziła szczególne jurydyczne wątpliwości. Niemożność prowadzenia dowolnej działalności przez pozwaną wynikała jednoznacznie z art. 43 (...)., zgodnie z którym K. (...) nie może prowadzić innej działalności niż określona w ustawie lub w ustawach odrębnych, w ustawie zaś nie uwzględnione czynności z dziedziny promocji lub reklamy, a zarazem nie uwzględniały je też ustawy odrębne. Z drugiej strony, powoływane przez pozwaną opinie praw zostały, jak zauważył Sąd Apelacyjny, sporządzone we wrześniu 2014 i na początku 2015 r., a tym samym w końcowej fazie postępowania sądowego o ustalenie nieważności postanowień statutu. Opinie te nie mogły zatem stanowi argumentu na rzecz braku po stronie pozwanej powinności liczenia się z obowiązkiem zwrotu korzyści w czasie poprzedzającym głosowanie nad projektem uchwały, przewidującym likwidację funduszu reklamowo-promocyjnego.

Odnosząc się do skargi kasacyjnej pozwanej, w części w jakiej podlegała merytorycznemu rozpoznaniu, Sąd Najwyższy przywołał wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2021 r., IV CSKP 49/21, w którym wskazano, że z punktu widzenia odpowiedzialności pozwanej na podstawie art. 405 w związku z art. 410 § 1 k.c. nie ma znaczenia rachunkowa kwalifikacja świadczeń spełnionych przez S. (...) jako części funduszu reklamowo-promocyjnego. Rozstrzygające jest natomiast to, że pozwana mogła tymi środkami dysponować na równi ze środkami własnymi. Wydatkowanie tych środków na działalność reklamowo-promocyjną powinno być w związku z tym rozpatrywane w kontekście utraty wzbogacenia i skutków tej utraty (art. 409 k.c.). Z ustalonego w sprawie stanu faktycznego wynikało że pozwana powinna się była liczyć z obowiązkiem zwrotu korzyści co najmniej od dnia 23 czerwca 2013 r., jeśli nie wcześniej. co Sąd Apelacyjny powinien rozważyć rozpoznając sprawę ponownie.

Na ocenę tę nie mogły rzutować racje dotyczące korzyści wizerunkowych jakie w ocenie pozwanej przysparzała zrzeszonym (...) działalność promocyjne reklamowa finansowana z funduszu. Dotyczy to również argumentów dotyczących związania pozwanej postanowieniami statutu w kształcie nadanym uchwałami jej organów. W okolicznościach sprawy problem nie polegał bowiem na tym, czy pozwana po wejściu w życie ustawy o S. była nadal związana postanowieniami statutu w ówczesnym kształcie, lecz na tym, czy pozwana po wejściu w życie tej ustawy - powinna z obiektywnego punktu widzenia wiedzieć lub przypuszczać, że miarodajne postanowienia statutu, w dotychczasowy brzmieniu, nie stanowią niewadliwej podstawy prawnej do pobierania od zrzeszonych (...) składek na fundusz reklamowo-promocyjny, a tym samym, że może być zobowiązana do zwrotu świadczeń spełnionych na jej rzecz i podstawie tych postanowień.

Sąd Apelacyjny po ponownym rozpoznaniu sprawy ustalił i zważył co następuje.

W pierwszej kolejności wymaga zaznaczenia, że skoro skarga kasacyjna pozwanej została odrzucona, a w pozostałym zakresie oddalona przez Sąd Najwyższy, to tym samym do rozpoznania postała jedynie apelacja powoda, w zakresie, w jakim wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 16 października 2018 r został przekazany do ponownego rozpoznania.

Apelacja powoda zasługiwała na częściowe uwzględnienie.

Na wstępie podkreślić należy, że wobec stanowiska zawartego w wyroku Sądu Najwyższego, w przedmiotowym postępowaniu apelacyjnym ze względu na przepis zawarty w art. art. 398 ²⁰ zd. 1 k.p.c., Sąd Apelacyjny związany był wykładnią prawa dokonaną w przedmiotowej sprawie przez Sąd Najwyższy.

Poczynienie ustaleń faktycznych stanowiących podstawę kwalifikacji prawnej i subsumcji należy jednak nadal do samodzielnej kompetencji sądu drugiej instancji. Wskazać ponadto należy, że zgodnie z konstrukcją skargi kasacyjnej jako nadzwyczajnego środka procesowego, Sąd Najwyższy odnosi się tylko do wskazanych w niej podstaw. W wypadku wydania orzeczenia kasatoryjnego uchylenie zaskarżonego orzeczenia nie zwalnia sądu odwoławczego, któremu przekazano sprawę do ponownego rozpoznania, od kontroli prawidłowości podstawy faktycznej rozstrzygnięcia (w ramach zarzutów procesowych apelacji) oraz pełnej kontroli prawidłowości podstawy prawnej rozstrzygnięcia (por. wyrok Sądu Najwyższego z 7 lipca 2012r. IV CSK 23/12).

Sąd Apelacyjny rozpoznający niniejszą sprawę uznał, że Sąd Okręgowy poczynił zasadniczo prawidłowe ustalenia faktyczne, które Sąd Apelacyjny podziela i przyjmuje za własne, z uzupełnieniami i modyfikacjami przedstawionymi poniżej. Natomiast Sąd I instancji dokonał częściowo wadliwych rozważań prawnych, co zostanie przestawione poniżej.

Dodatkowego ustalenia wymagała okoliczność, od jakiej daty u pozwanej pojawiły się wątpliwości, co do dopuszczalności funkcjonowania funduszu reklamowo – promocyjnego. Skoro zarząd pozwanej poddał pod głosowanie podczas Walnego Zgromadzenia Członków K. (...) w dniu 23 czerwca 2013 r. projekt uchwały dotyczącej likwidacji tego funduszu, to z całą pewnością wątpliwości co do jego funkcjonowania musiały pojawić się już wcześniej. W świetle zaoferowanego przez strony materiału dowodowego, nie możliwe jest precyzyjne ustalenie tej daty. Ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o s. (...) weszła w życie w dniu 27 października 2012 r. i przewidywała termin sześciu miesięcy na dostosowanie postanowień statutu do wymogów ustawy. Oznacza to, że najpóźniej w dniu 28 kwietnia 2013 r. zarząd pozwanej powinien mieć świadomość, że dalsze funkcjonowanie funduszu reklamowo – promocyjnego jest wątpliwe w świetle przepisów ustawy.

Za uzasadnione uznać należało zatem zarzuty apelacji dotyczące nieprawidłowych ustaleń faktycznych przez przyjęcie przez Sąd I instancji, że pozwana nie musiała się liczyć z obowiązkiem zwrotu nienależnego świadczenia. zanim nie została stwierdzona prawomocnie nieważność postanowień statutu. Zważywszy na fakt, że zarząd pozwanej przygotował projekt stosownych zmian w statucie, pozwana miała świadomość, że składki za okres od 28 kwietnia 2013 r. stanowią świadczenie nienależne.

Z drugiej jednak strony chybione jest stanowisko Sądu Okręgowego, zaliczające do świadczeń nienależnych także te składki, które zostały uiszczone przed datą wejścia w życie ustawy, tj. przed 27 października 2012 r. Nie mogą być taktowane jako świadczenia nienależne także te składki, które zostały uiszczone w terminie do 27 kwietnia 2013 r., jako że do tej daty pozwana miała czas do dostosowanie postanowień statutu do wymogów ustawy. Z tego punktu widzenia, ustalenia Sądu Okręgowego dotyczące wykorzystania kwoty 157 930 zł na wynik finansowy uznać należy za nieistne, gdyż dotyczyły nadwyżki wpłat z 2012 r.

Sąd Apelacyjny nie dokonywał ustaleń, w jakiej części pozwana zachowała korzyści uzyskane tytułem nienależnego świadczenia ze strony S. (...), tj. wpłat dokonanych za okres od 28 kwietnia 2013 r. Sąd Odwoławczy odmiennie bowiem niż to uczynił Sąd I instancji uznał, że środki finansowe, które pozwana pozyskiwała na fundusz reklamowo – promocyjny, nie zostały przez nią zużyte w sposób bezproduktywny. Wykorzystywanie pozyskanych w ten sposób środków finansowych następowało w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, zgodnie z celami określonymi w statucie. Nie można więc mówić w tym przypadku o zużyciu konsumpcyjnym. Niewątpliwie beneficjentami bezpośrednimi korzyści związanych z promocją i reklamą były poszczególne (...), nie mniej jednak pozwana jako podmiot zrzeszający te (...), także była pośrednim beneficjentem tych korzyści. Zgodnie bowiem z art. 42 k.c. ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o s. (...), celem działalności K. (...) jest zapewnienie stabilności finansowej (...), a w szczególności udzielanie (...) wsparcia finansowego ze środków funduszu stabilizacyjnego. Należy też zaznaczyć, że ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa na wzbogaconym (art. 6 k.c.). W rezultacie Sąd Apelacyjny uznał, że po stronie pozwanej nie wygasł obowiązek zwrotu wartości korzyści uzyskanych kosztem S. (...) z tytułu uiszczonych składek na fundusz reklamowo – promocyjny (art. 409 k.c. a contrario).

Nawet gdyby nie podzielić powyższego zapatrywania, to w prawidłowo ustalonym stanie faktycznym przyjąć należało, że pozwana rozdysponowując środkami zgormadzonymi na koncie funduszu reklamowo – promocyjnego, począwszy od 28 kwietnia 2013 r., powinna była liczyć się z obowiązkiem zwrotu wartości uzyskanych korzyści (art. 409 in fine k.c.). Powtórzyć wypada za Sądem Najwyższym, że niemożność prowadzenia dowolnej działalności przez pozwaną wynika jednoznacznie z art. 43 (...). nie budzi szczególnych wątpliwości jurydycznych. Oceniając stan świadomości prawnej pozwanej w tym zakresie należy kierować się względami obiektywnymi, a nie argumentacją przedstawianą na potrzeby niniejszego sporu. Skoro Kasa Krajowa nie może prowadzić innej działalności niż określona w ustawie, a prowadzenie działalności reklamowo – promocyjnej przez pozwaną nie zostało przewiedziana ustawą, to musiało to wywołać po stronie pozwanej świadomość, że pobieranie składek na ten cel nie ma podstawy prawnej. Odmowa podjęcia przez Walne Zgromadzenie Członków K. (...) w dniu 23 czerwca 2013 r. uchwały o likwidacji tego funduszu nie ma znaczenia z punktu widzenia świadomości prawnej pozwanej. Na korzyść pozwanej uwzględnić należało jednie okres przewidziany przez ustawodawcę na dostosowanie postanowień statutu do wymogów ustawy. Dopuszczenie przez ustawodawcę do funkcjonowania przez pewien okres statutów opartych na dotychczasowym brzmieniu ustawy, pozwala sfomułować wniosek, że pozwana mogła obiektywnie uważać, że w terminie tym dopuszczalne jest jeszcze pobieranie składek na przedmiotowy fundusz.

W świetle poczynionych wyżej rozważań, za zasadny uznać należy zarzut naruszenia art. 409 k.c., gdyż brak podstaw do przyjęcia, aby pozwana wybyła się uzyskanych korzyści w taki sposób, że nie jest już wzbogacona, a przy tym okoliczności sprawy pozwalają na przyjęcie, że [pozwana od 28 kwietnia 2013 r. powinna się liczyć z obowiązkiem zwrotu wartości uzyskanych korzyści.

Powyższe skutkowało zmianą zaskarżonego wyroku o zasądzenie dodatkowo od pozwanej na rzecz powoda kwoty 161.427 zł. Na powyższą kwotę złożyły się składki uiszczone w dniach 28 czerwca 2013 r., 30 września 2013 r., 30 grudnia 2013 r. w kwotach po 43 504 zł, 28 marca 2014 r., 27 czerwca 2014 r., 29 września 2014 r., 30 grudnia 2014 r. w kwotach pod 21 243 zł, 28 marca 2015 r., 26 czerwca 2015 r., 29 września 2015 r. w kwotach po 18 659 zł. Do kwoty tej należało dodać także część składki uiszczonej 29 marca 2013 r. w kwocie 43 504 zł. Zaliczenie całej tej kwoty nie było możliwe, z uwagi na przyjętą przez Sąd Apelacyjny datę 27 kwietnia 2013 r. do której pozwana miała obowiązek dostosować statut do wymogów ustawy. Z drugiej jednak strony należy mieć na względzie, że składka ta obejmowała także okres po dacie 27 kwietnia 2013 r.. Nie można też tracić z pola widzenia tego, że w październiku 2015 r. nadwyżka na koncie funduszu reklamowo – promocyjnego wynosząca 4 578 zł została podzielona i wypłacona proporcjonalnie poszczególnym Kasom. Jako że nie jest możliwe precyzyjne wyliczenie kwoty podlegającej zwrotowi, w tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny przyjął należną kwotę do zwrotu w wysokości uprzednio wpłacanych składek, tj. kwotę 36 678 zł. Ustalona w ten sposób przez Sąd Apelacyjny łączna kwota do zwrotu wynosi 308 139 zł. Sąd Okręgowy w punkcie 1 zaskarżonego wyroku zasądził kwotę 146 712 zł, dodatkowemu zasądzeniu podlegała kwota 161 427 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 14 marca 2017 r. do dnia zapłaty. Dalej idące roszczenie powoda podlegało zaś oddaleniu.

Przy uwzględnieniu kwoty dodatkowo zasądzonej przez Sąd Apelacyjny, powód wygrał proces 67%, gdyż łącznie dochodził kwoty 461 677 zł. Zmiany wymagało zatem rozstrzygnięcie o zwrocie części opłaty sądowej oraz części kosztów zastępstwa procesowego (pkt 3 i 4 wyroku Sądu Okręgowego).

Mając powyższe na względzie, na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. orzeczono jak w punkcie I. sentencji.

Nie podzielając natomiast dalej idących zarzutów apelacji ani argumentacji zgłoszonej na ich poparcie, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację w pozostałej części, o czym orzeczono w punkcie II. sentencji.

Sąd Apelacyjny uznał, że powód wygrał w całości postępowanie apelacyjne i kasacyjne wywołane środkami odwoławczymi wniesionymi przez pozwaną oraz w 51 % postępowanie apelacyjne i kasacyjne wywołane własnymi środkami odwoławczymi.

Powodowi przysługiwał zatem zwrot części opłaty od apelacji w kwocie 8 032 zł, oraz części kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym w kwocie 4 212 zł. Na zasądzoną z tytułu kosztów zastępstwa procesowego kwotę złożyły się: 4 050 zł w postępowaniu wywołanym apelacją pozwanej (100%) i 162 zł w postępowaniu wywołanym apelacją powoda (4 050 x 51% = 4 131 zł dla powoda i 4 050 x 51% = 3 969 zł dla pozwanej).

Za postępowanie kasacyjne powodowi przysługiwał zwrot części opłaty od skargi kasacyjnej w kwocie 6 047 zł, oraz części kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym w kwocie 2 808 zł. Na zasądzoną z tytułu kosztów zastępstwa procesowego kwotę złożyły się: 2 700 zł w postępowaniu ze skargi kasacyjnej pozwanej (100%) i 108 zł za postępowanie ze skargi kasacyjnej powoda (5 400 x 51% = 2 754 zł dla powoda i 5400 x 49% = 2 646 dla pozwanej)

Mając powyższe na względzie o kosztach postępowania apelacyjnego i kasacyjnego orzeczono w punktach III – VI sentencji stosownie do treści art. 98 § 1 i 3 k.p.c. i 100 k.p.c. w zw. z art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z § 2 pkt 6) i 7) w zw. z § 10 ust 1 pkt 2) i § 10 ust. 4 pkt 2) rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych.

SSA Artur Lesiak

Na oryginale właściwy podpis.